Dit boek begint op een zondagmiddag in de winter. Maarten Klein staat zoals altijd voor het raam te wachten tot de schoolkinderen zich verzamelen bij de bushalte voor het huis. Maar de kinderen komen niet. Hij beseft pas dat het zondag is als zijn vrouw, Vera, hem daar aan herinnert. Dit is niet de eerste keer die dag dat hij iets vergeet. Het is ook niet de laatste keer. Deze momenten die hij zich niet meer kan herinneren bezorgen hem schaamte. Ook die dag daarop maakt hij fouten en vergeet hij dingen die voor ieder ander vanzelfsprekend zouden zijn. Hij laat de hond Robert uit, terwijl hij hardop in zichzelf pratend naar het dorp loopt. Daar achtervolgt zijn verwarring hem verder als hij een meisje achter de bar, Susan, aanziet voor Karen, zijn jeugdvriendinnetje.
Hij dwaalt verder tot Vera hem met de auto komt ophalen. Doodongerust stapt ze uit en vraagt hem waar hij de halve dag heeft uitgehangen. Deze vraag kan Maarten niet beantwoorden, vergissingen hebben ook die dag zijn hersenen in de war gemaakt. Maarten besluit die avond vroeg naar bed te gaan en de volgende dag merkt hij dat zijn geheugen verder en verder afbrokkelt.
Het begint al als hij wakker wordt en meent dat de muren van de kamer verkeerd om heen staan. Als hij beneden niemand aantreft, gaat hij ervan uit dat Vera naar de bibliotheek is waar (hij denkt dat) ze werkt als vrijwilliger. Hij ontbijt zeer ´gezond´ met een halve koude kip, ananas, leverpastei en cookies, waarna hij naar zijn werk wil gaan, waar hij al jaren niet meer werkt. Tweemaal forceert hij een deur met een schroevendraaier omdat deze op slot zitten. Hij loopt naar zijn vergaderplaats en eenmaal binnen is er niemand. Ineens wordt hij misselijk en nadat hij buiten heeft overgegeven realiseert hij zich waar hij is. Hij haast zich naar huis, Vera is ondertussen ook thuis gekomen.
Zij is bij dr. Eardly geweest, om Maartens toestand te bespreken. Die is zich echter van geen kwaad bewust, totdat Vera hem duidelijk maakt dat er vanochtend toch wel wat dingen zijn misgegaan. Op advies van de huisarts probeert Vera Maartens geheugen weer op te frissen met oude foto’s, maar haar inspanningen hebben weinig succes. Laat in de middag komt dr. Eardly nog eens langs, maar omdat Maarten hem niet herkent, is hij meteen op zijn hoede. De hele avond is hij bezig met het probleem van herinneren en vergeten, maar als ze naar bed gaan is zijn ongerustheid grotendeels verdwenen.
De volgende ochtend herinnert hij zich een probleem, maar ziet weinig ernst in de situatie. Intussen komt zijn afnemend oriëntatievermogen steeds meer naar buiten. Als hij ‘s middags ziet hoe Robert vergeefse pogingen doet het huis binnen te komen, pakt Maarten een stoel en gooit die door de ruit. Dr. Eardly komt voor de derde keer langs en opnieuw voelt Maarten zich door hem bedreigt, nu is de methode Simic geboden. Karl Simic was een van Maartens collega’s bij de IMCO, die hem op een dag vertelde hoe je ‘onzichtbaar’ kon worden.
Ten eerste: herhaal met beleefde glimlach de woorden van je gesprekspartner terwijl je ter ondersteuning vriendelijk met het hoofd knikt. Ten tweede: begin met alles te bevestigen, maar ontneem door veelvuldige herhaling meteen het bevestigende karakter aan wat je zegt. Loop tenslotte zonder omhaal de kamer uit, waardoor je je tegenstander in de opperste verwarring achterlaat.
Steeds meer herinneringen en herkenningsmomenten vallen weg. Hij verwart Vera met zijn moeder, en Phil Taylor, het meisje dat hen komt helpen blijft vreemd voor hem. Naarmate de tijd verloopt, maakt Maartens denken steeds meer en vaker plaats voor simpel registreren van zintuiglijke waarnemingen. Hij is de weg in zijn eigen hoofd kwijt. Heel soms verschijnen er weer verbanden in de dingen, en is hij, korte tijd, weer in staat een normaal gesprek te voeren met anderen. Maar zijn verleden dringt steeds meer binnen in het heden, en op een van die momenten ontsnapt hij uit huis. Zonder zich te herinneren waarom hij weg uit huis is, weet hij alleen nog maar dat naar huis wil. Hoe echter is een raadsel. Gelukkig word hij opgepikt door de vuurtorenwachter en naar huis gebracht. Voor Vera is de maat vol, ze kan het niet meer aan. En op advies van dr. Eardly beland Maarten definitief thuis en in bed. Tenslotte wordt hij afgevoerd naar een kliniek, waar het vooral wit is, wit. Denken is er dan voor Maarten eigenlijk niet meer bij, hij kan slechts nog waarnemen. Zijn hoofd word leger en leger en hij raakt verder gedesoriënteerd. Alle verbanden verdwijnen en zijn gedachtes lijken losstaande zinnen. Tenslotte blijft er niets over van de man zoals we die in het begin van het verhaal zagen. Het einde van de dag wordt afgesloten doordat hij uitgekleed wordt en een pyjama aan krijgt. De laatste gedachtes van Maarten gaan uit naar Vera die bij hem op bezoek is en vertelt ze dat het lente wordt. Maarten echter is niet eens meer in staat zijn eigen gedachtes te lezen.
En je gedachtes verdwijnen.
Dit boek is indrukwekkend, heftig in het geval van herkenning en mooi tegelijkertijd. Voor alles heb ik zo mijn uitleg en mijn verklaringen. Hersenschimmen is indrukwekkend omdat het beschrijft hoe iemand met dementie zich zou moeten voelen. Niemand begrijpt dit en niemand kan dit zo sterk naar voren halen. Dementerende kunnen het namelijk niet vertellen. Mensen van buiten af begrijpen het niet en willen het niet begrijpen en artsen zien alleen de medische feiten. Maar na het lezen van dit boek besef je hoe machteloos je als buitenstaander staat, maar ook hoe hopeloos je je voelt als dementerende. Dit boek vormt het gehele proces en daarin word je meegesleurd. Wat de artsen, dementerende en buitenstaanders niet onder woorden konden brengen staat hier op papier en wordt in 166 bladzijdes duidelijker dan ooit tevoren.
Bernlef schrijft zo dat het boek emoties oproept in geval van herkenning. Als een dementerende het leest ziet hij zijn toekomst. Een toekomst zonder herinneringen en houvast. Als iemand het leest met dementie in zijn nabije omgeving kan ik me voorstellen dat dit boek een gevoelige snaar raakt. Dan pas besef je hoe zwaar de dementerende het heeft. Dan besef je dat het geduld dat je soms niet op kan brengen een dementerende al kan kwetsen. Dan besef je dat het mogelijk is dat de dementerende jou niet meer herkent of aanziet voor iemand anders. Die ontdekking is pijnlijk. J. Bernlef legt het verhaal zo dicht bij de werkelijkheid, met herkenbare gebeurtenissen en de standaard Nederlander. Dat het hele boek uitstraalt: Dit kan iedereen overkomen, iedereen kan deze ziekte krijgen en er is niks tegen te doen. Hij brengt dit goed en mooi naar voren. In een knap verwoord en gestructureerd verhaal. Ondanks de losse flarden tekst en gedachtes weet je wat er aan de hand is en bedoeld wordt. Dat en het realisme maken dit tot een prachtig boek vol emoties.
Algemene informatie:
· Hersenschimmen – J. Bernlef
· Plaats van uitgave: Groningen· Jaar van uitgave: 1990
· Eerste druk: 1984
· Aantal pagina’s: 166
· Genre: psychologische roman
· Niveau 3
Geen opmerkingen:
Een reactie posten